Sözcügün Yapısı (Basit,Bileşik,Türemiş)

*Sözcükler yapı yönüyle üçe ayrılır.
1-BASİT SÖZCÜKLER:*Yapım eki almayan sözcüklerdir.
*Çekim eki alabilirler.
*Kök halinde bulunurlar.

Kitap, Ol, Mavi, Kim

Kitab-ı, Ol-acak, Mavi-y-di, Kim-den

Not: Yabancı dillerden dilimize giren sözcükler, kendi dillerinde ek alsa dahi, dilimizde “basit” kabul edilir.
Selamet, Edebiyat, Nadan, Mesuliyet

2-TÜREMİŞ SÖZCÜKLER:*Yapım eki alan sözcüklerdir.
*Çekim eki alabilirler.
*Gövde halinde bulunurlar.

Kitap-çı, Ol-uş, Mavi-li, Sabah-çı, Kim-lik

3-BİLEŞİK SÖZCÜKLER:*En az iki kelimenin bir araya gelmesi ile oluşan sözcüklerdir.
*Bu sözcükler bir araya gelirken, ses ve anlam değişikliğine uğrayabilirler.

Balkabağı, Çekyat, Pazartesi

İSİMLERİN YAPISI

1-Basit İsim:
Çocuk, İstanbul, Geyik, Gül

2-Türemiş İsim: *Fiilden türemiş isimler:
Bil-gi, Sil-gi, Kaç-ık, Uç-ak, Yaz-gı, Çöz-üm, Yat-ak

*İsimden türemiş isimler:
Göz-lük-çü, Alman-ca, Meslek-taş, Tuz-suz, Beş-inci

*Yansımadan türemiş isimler:
Cıv-ıltı, Gür-ültü, Pat-ırtı, Uğ-ultu

3-Bileşik İsim: Çeşitli Şekillerde Oluşabilir:

İsim+İsim: (İsim Tamlaması Şeklinde)
Aslanağzı, Danaburnu, Gözbebeği, Hanımeli, Ateşböceği, Yerelması, Rüzgargülü, Arıkuşu, İşyeri, Anayurt, Serçeparmak, Camgöbeği, Atatürk, Binbaşı, Beşiktaş, Soyadı

Sıfat+İsim: (Sıfat Tamlaması Şeklinde)
Acıgöl, Boşboğaz, Ortakulak, İlkokul, Kabakulak, Eskişehir, Sivrisinek, Açıkgöz, Yenikapı, Uludağ, Bozkır

İsim+Fiil: Mirasyedi, Yurtsever, Ağaçkakan, Karnıyarık, İmambayıldı, Ateşkes, Tanksavar, Kuşkonmaz, Külbastı, Hünkarbeğendi, Gecekondu, Isıölçer

Fiil+Fiil: Kaptıkaçtı, Dedikodu, Çekyat, Gelgit, Biçerdöver, Uyurgezer, Çakaralmaz

Fiil+İsim:Atardamar, Toplardamar, Albeni

İsim+Fiilimsi:Ağaçkakan, Oyunbozan, Çöpçatan, Dalgakıran

Not: Bileşik isimler oluşurken ses değişiklikleri meydana gelebilir.

Cuma-ertesi: Cumartesi
Kayın-ana: Kaynana
Kahve altı: Kahvaltı
Sütlü aş: Sütlaç
Ne asıl: Nasıl
Ne için: Niçin

Not: Bileşik isimler oluşurken sözcükler gerçek anlamını yitirebilir.

Aslanağzı (Mecaz+Mecaz)
Mirasyedi (Gerçek+Mecaz)
Uyurgezer (Gerçek+Gerçek)

SIFATLARIN YAPISI

1- Basit Sıfat: Mor göz, Üç kişi, Şu adam, Güzel araba

2- Türemiş Sıfat: Sıvalı duvar, Susuz yaz, Geçen yıl, Evcil kuş, İnatçı keçi,
Gergin ortam, Ürkek tay, Bozuk süt, Üçüncü araç, Beşer kalem, Üçlük atış

3- Bileşik Sıfat: Üç şekilde oluşur:
a)Bileşik isimler sıfat olarak kullanılabilir. Bunlara “Kaynaşmış Bileşik Sıfatlar” denir.
Cingöz Recai, Açıkgöz Çocuk, Oyunbozan İnsan, Çöpçatan Kadın, Vurdumduymaz Veli

b)Kurallı Bileşik Sıfatlar:
*Bu tür sıfatlarda, bileşik sözcüklere istisna olarak, sözcüklerin ayrı yazıldığı görülür.
>>Sıfat tamlamasının sıfat ve ismi yer değiştirir. İsim ek alarak, yeni yapı, başka bir ismi niteler.
Sarı saçà Saçı sarı kız
Açık kapıà Kapısı açık ev
Kırık kolà Kolu kırık makine
>>Sıfat tamlamasına ek getirilir ve yeni yapı başka bir ismi niteler.
Üç günà Üç günlük dünya
Beş para à Beş parasız adam
Kırk yılà Kırk yıllık dost

FİİLLERİN YAPISI

1-Basit Fiil:Sev- , Kal- , Geç- , Al- , İç- , Düş-

2-Türemiş Fiil:Sev-il- , Düş-ür- , Kork-ut- , Su-la- , Yaş-a- , Temiz-le-

3-Bileşik Fiil:*Birden fazla sözcükten oluşan fiillerdir. Bu tür fiiller değişik gruplar altında toplanmıştır.

a)Yardımcı Fiil İle Kurulan Bileşik Fiiller:*Kendi anlamının dışında kullanılan “etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak” gibi fiillerle; ad veya ad soylu sözcüğün bir arada kullanılması ile oluşan bileşik fiillerdir.

İsim+ “etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak” İşi çabuk bitirmek için yardım etti.
Yeni ayakkabım, ayağımı rahatsız etti.
Benimle sürekli alay ediyorlar.
Mevla sana yardım eyleye.
Bizi mutlu kıldınız.
Bana sürekli emir buyurma.
Terli terli soğuk suyu içince hasta oldu.
Birden bire yok oldu.

Not: Bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi veya ses türemesi yaşanıyorsa, bileşik fiili oluşturan kelimeler bitişik yazılır.
Hisset-mek, Hallol-mak, Zannet-mek, Reddet-mek à Ses türemesi olmuş
Sabret-mek, Kahrol-mak, Devret-mek, Kaybol-mak à Ses düşmesi olmuş

Not: Yardımcı eylem olarak kullanılan kelimeler, kimi zaman kendi anlamında kullanılıp, yardımcı eylem olma özelliği göstermeyebilir.

Bu araba, o kadar etmez. (“Etmez” tek başına basit bir eylemdir.)
(“kadar etmez” yapısının bir anlamı olmadığına dikkat edelim.)
Tamam, şimdi oldu. (“Oldu” tek başına basit bir eylemdir.)

b)Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:*Bu tür fiiller, herhangi bir fiil ile özel bir fiilin bir arada kullanılması ile oluşur.
*Sözcükler her zaman bitişik yazılır.

b1-Yeterlik Fiilleri:* “Bir işi yapmaya gücü yetmek yada gücü yetmemek” anlamı katan fiillerdir.

Fiil+ -ebil-mek Fiil+ -abil-mek > Olumlu Halleri

Fiil+ -eme-mek Fiil+ ama-mak > Olumsuz Halleri

Bu soruyu çözebilirim. (çözmeye gücüm yeter)
Bu soruyu çözemem. (çözmeye gücüm yetmez)

İşim olmazsa gelebilirim.
İşim olursa gelemem.

Dikkat: Yeterlik fiilinin olumsuz halinde “-bil” özel eyleminin düştüğüne dikkat etmeliyiz.
Olumsuzunda tek fiil var gibi görünse de kelime bileşik fiildir.

Bu kitabı bir haftada bitiremem. (Yeterlik fiili)
Dikkatli bakmazsan göremezsin. (Yeterlik fiili)
Dikkatli bakmazsan görmezsin. (Türemiş fiil)
Dikkatli bakarsan görürsün. (Basit fiil)

Not: Bazı durumlarda olasılık anlamı katabilir.
Gelmeyebilirim.

b2-Tezlik Fiilleri:“Çabuk Yapılma” anlamı katar.

Fiil+ -iver-mek >Olumlu Hali
Fiil+ -me-y-iver-mek >Olumsuz Hali

Getirirken elimden düşüverdi.
Birkaç satır yazıver.
O günden sonra gelmeyiverdi.

b3-Sürerlik Fiilleri:“Eylemin devam ettiği” anlamı katar.

Fiil+ -akal-mak
Fiil+ -edur-mak
Fiil+ -egel-mek

Sedirin üzerinde uyuyakalmışım.
Arkasından bakakaldı.Ben yetişirim, sen gidedur.
O bekleyedursun, biz yolu yarıladık.
Yıllardır süregelir, bu olay.
Çıkageldi. (Burada “ansızın” anlamı katmış.)

Not: Sürerlik fiilinin olumsuzu yoktur.

b4-Yaklaşma Fiilleri:“Eylemin gerçekleşmesine az kalma” anlamı katar.

Fiil+ -eyaz-mak
Su nefes boruma kaçınca öleyazdım.
Aşağı inerken öleyazdım.
Not: Yaklaşma fiilinin olumsuzu yoktur.


c)Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:*Birden fazla sözcüğün, genelde kendi anlamının dışında kullanılarak oluşturdukları bileşik fiillerdir.
*Bu tür fiillerin çoğu “deyimler”dir. Fakat, her anlamca kaynaşmış bileşik fiil, deyim olmayabilir.
*Bitişik yazılmayabilirler.
Öngör- , Varsay- , Hoş gör- , Meydana gel- , Karar ver- …

Bunu yapma içim elvermiyor.
Size gelmekten vazgeçtim.
Sizleri göresim geldi.
İlk görüşte ona kanım kaynadı.
Dışarıdan gelen sese kulak kabarttı.
Çok çalışmaktan hasta düştü.
Sen, fazla ileri gittin.